Avond van de Geschiedenis

Felix Klos sprak over Will Englunds net verschenen boek Maart 1917, Hans Janssen vertelde ons over Piet Mondriaan en de schitterende ontdekkingen die hij deed tijdens het schrijven van zijn biografie en Edwin Bakker en Peter Grol toonden ons op indrukwekkende wijze een portret van een van de jihadisten die zij behandelen in hun binnenkort te verschijnen boek, Nederlandse jihadisten.

Van het enthousiaste verhaal dat Felix Klos hield over Maart 1917 hebben wij een ingekort fragment hieronder geplaatst. Het geeft een mooi beeld van dit indrukwekkende werk.

'Maart 1917 biedt ons een meesterlijke inkijk in een scharnierpunt in de wereldgeschiedenis. Zoals de titel doet vermoeden concentreert de auteur zich daarbij op een beperkt tijdsbestek en behandelt daarin en daaromheen de belangrijkste politieke gebeurtenissen zowel als de sociaal-culturele onderstromen die de Eerste Wereldoorlog fascinerend maken. Englund snijdt als het ware een plakje van de worst van de geschiedenis en geeft ons daarmee een dieper inzicht in de context van eerder in isolatie bestudeerde gebeurtenissen en ervaringen.

De grote lijnen zijn als volgt: in de vroege maanden van 1917 wachtten Amerika en Rusland aardverschuivende transformaties. Het was inmiddels het derde jaar van de Grote Oorlog en onmetelijk bloedvergieten had onder andere het vlakke Vlaanderen diep rood gekleurd. De Amerikanen bleven zo lang mogelijk neutraal terwijl Rusland, dat aan de kant van de geallieerden vocht, zich langzaam van tsaristische autocratie naar democratie leek te bewegen.

In 1916 werd Woodrow Wilson herverkozen met de slogan: “He kept us out of the war.” Wilson was niet per se een pacifist maar vond het een moeilijke beslissing om Amerikaanse jongens naar de Europese loopgraven te sturen en had ook met name een dubbel gevoel over het autocratische Rusland als oorlogspartner. Verder voelde Wilson zich gesterkt door de economische voordelen die Amerika genoot van een oorlog waar het zelf niet aan deelnam. De Britten, beschrijft Englund, importeerden zoveel uit Amerika dat ze bijna al hun goudreserves hadden uitgegeven. Maar de Amerikaanse neutraliteit werd op de proef gesteld door de onbeperkte Duitse oorlogsvoering met duikboten en het nieuws dat Duitsland in het geheim al Amerikaanse deelstaten met Mexico aan het verdelen was.

In diezelfde tijd ging het Russische imperium bijna onderdoor aan bedreigingen van buitenaf en van binnenuit. Sinds 1914 zat Rusland vast in een moeilijke positie aan het oostfront terwijl Tsaar Nicolaas II de liberale roep om revolutie in het Russische parlement maar niet onder controle kon houden.

Het Russische leger, dat al door de Japanners verslagen en vernederd was op de vooravond van de mislukte Russische revolutie van 1905, kon maar geen grip krijgen op het oostfront. Naar schatting verloren uiteindelijk 1,7 miljoen Russische soldaten het leven in de Eerste Wereldoorlog. Dat zijn een half miljoen meer mensen dan in het jaar 1917 als immigranten naar Amerika vertrokken.

De oorlogscrisis werd gebruikt door Russische liberale hervormers om op veranderingen aan te dringen, maar daarop reageerde de Russische imperiale hofhouding veelal met gewelddadige repressie. Zonder incrementele hervormingen bewoog Rusland steeds dichter naar het radicale alternatief van revolutie. Revolutie kwam uiteindelijk in de vroege dagen van maart 1917.

Kort na de eerste stoot van Russische revolutie besloot Amerika – gesterkt door het verkeerde idee dat Rusland een parlementaire democratie zou worden – haar materiële macht te mobiliseren en zich te onttrekken uit een eeuwenlang, traditioneel isolationisme. In het voorbijgaan legde Wilson ook het fundament voor de komende eeuw van Amerikaans buitenlandbeleid, dat gestoeld zou zijn, ten minste in principe, op een wereldwijde verdediging van democratie en mensenrechten.

Belangrijker dan de grote lijnen van zijn verhaal is dat Englund er lustig op los vertelt over de mensen die kleur en perspectief geven aan de gebeurtenissen. Rapsodisch weeft hij verhalen aan elkaar die lopen van de marxistische revolutionair Trotski in New York tot de germanofiele Amerikaanse journalist H.L Mencken in Cuba; van de hulpeloze Tsaar Nicolaas II tot vredesduif Woodrow Wilson; en van de oorlogshitser Teddy Roosevelt tot James Reese Europe, die als luitenant en legendarische ragtime bandleider in Frankrijk heldenstatus verwierf maar eenmaal terug in Amerika werd doodgestoken door zijn opvliegende drummer.

Englund is duidelijk in zijn element als hij geopolitieke ontwikkelingen verbindt aan de grote thema’s van de tijd waarin ze plaatsvonden. Maart 1917 geeft een onderhoudend, fascinerend en fris perspectief op de wereld zoals hij toen was. Het brengt mensen tot leven die ik niet of nauwelijks kende, verbindt inspirerende individuen en sociale bewegingen aan geopolitiek, en geeft cruciaal inzicht in de wortels van de relatie tussen de ambitieuze wereldmacht Amerika en een moeilijk te begrijpen Rusland.'